Tekst: Aina Kristiansen Foto: Haakon Sand
Det er juni og Dyrskuplassen kokar – ikkje av folk, men av hete. Det er årets hittil varmaste dag i Seljord, og i smia på Sterke Nils-tunet finn vi Øivind Klausen. Smeden står ved essa og danderer litt kol, legg på litt avis-papir og tenner på. Han småpratar litt mens han ventar på at kolet brenn godt nok, så trykker han på ein knapp på det som liknar ein støvsugar frå minst ei handfull tiår sidan, og den milde stemma til den gamle smeden druknar i øyredøyvande dur og blest.
– Det er som ein støvsugar, berre at lufta går motsett veg, ropar han over lurvelevenet.
Øivind treng ikkje tang for å røre i kolet og få opp varmen. Ikkje hanskar heller. Han kjenner ikkje stålet så godt då, seier han.
Dei store, sotete nevane, fulle av gamle brannsår og djupe, svarte furer dansar over kola med fjørlette, stødige rørsler. Han rører og rotar, lyftar og dyttar, flytter og flikkar. Kjapp, men roleg, fast og presis, som ein dansar på ei scene av glødande kol.
– Du er ikkje smed utan sot, seier han og ler så magen rister i den ruta skjorta.
Fem generasjonar smed?
At Øivind skulle bli smed, låg på eit vis i korta. Far hans var smed, som far hans før han. Likevel tok det nokre år før det vart sånn. Lenge var det berre ein hobby. Han dreiv eit byggefirma, men brukte det meste av fritida i utesmia han laga seg nedst i hagen. Det var fyrst då firmaet gjekk konkurs på 1980-talet at han vart smed av yrke. Sidan den gongen har det gått i eitt.
– Dottera mi har òg teke sveinebrev som smed, så vi er fire generasjonar hittil, seier han.
Inne i smia legg han stålet i kolet, snur og vender nennsamt på det til det er raudglødande. Så løftar han det bort på ambolten med ei tong og tek til å banka med ein stor hammar så glørne sprutar. Klank, klank, klank. Tilbake i essa med stålet. Nye rundar med banking.
Øivind er både uroa og ikkje for rekrutteringa av smedar i Noreg i dag.
– No er det heldigvis to skular med smedlinje i Noreg i dag, ein i Odda og ein på Hjerleid Handverksskule på Dovre, så eg er ikkje redd for studietilbodet. Problemet er nok heller at det er vanskeleg å finne lærlingplass, seier fyresdølen.
– Det er mange som har kontakta meg og spurt om lærlingplass, men eg tør ikkje å ta på meg det ansvaret no. Eg kjenner at eg er klar for å trappe litt ned no.
Men Dyrsku’n har han ingen planar om å trappe ned på. Her vil han vere så lenge han får lov. Akkurat no er knivbladet ferdig. Han kappar det av med ei stor tong og senkar det i ei bøtte vatn.
– Draumen er at eg får med meg barnebarnet, han Vesle-Øyvind på 6 år, til å halde liv i essa mens eg demonstrerer smiing på Dyrsku’n, seier han.
Dyrsku-smeden Øyvind Klausen har vist fram gamle smedkunstar i smia på Dyrsku’n kvart år sidan 1988.
Viktig for eiget verke
Eventyret om smeden Øivind Klausen og Dyrsku’n starta allereie i 1988, då Henry Mæland, dåverande styreformann på Dyrsku’n, lurte på om fyresdølen ville kome på messa og demonstrere knivsmiing. Sidan har det balla på seg, som Øivind seier.
–Eg har vore her kvart år. Dei siste 20 åra har eg hatt ansvaret for handverksdelen på Sterke Nils-tunet.
Sterke Nils-tunet er staden der du kvart år kan sjå og lære meir om tradisjonelle gards- og handverksaktivitetar. Aktivitetane varierer frå år til år, men inkluderer mellom anna smiing, knivsmiing, hovslaging, bøting av fiskegarn, halmbinding, ysting, kinning, brødbaking, skinntrykk, orvlaging og skinntrykk, for å nemne noko. I tillegg kan du møte dei tradisjonelle, norske husdyra her.
– Dyrsku’n er ein viktig stad for å syne fram og ta vare på tradisjonane våre. Det har vore ei ære å få møte så mange dyktige handverkarar i alle desse åra, seier Øivind.
Han jobbar på same vis som norske bygdesmedar har gjort i generasjonar. Det er viktig for han å ta vare på og bringe vidare den rotekte, gamle smikulturen, og difor tar han stadig på seg opplæringsoppdrag og har eigne undervisningslokale. I det daglege har det vore lafteverktøy som er spesialiteten hans, men smeden òg levert ei rekke kopiar av gamalt verktøy til mellom anna Riksantikvaren og smidd spir til det nye Holmenkollen Kapell. Han legg ikkje skjul på at Dyrsku’n òg har hatt mykje å seie for hans eige verke.
– Eg har møtt så mange folk her, både fagfolk og samlarar og kundar, at det har vore avgjerande for at eg har kunne drive med det eg gjer.
Skotsk bryllaupstradisjon
I tillegg til arbeidet på Sterke Nils-tunet, er Øivind hjernen bak det som sidan 2003 har vorte eit fast innslag for mange å få med seg den andre laurdagen i september kvart år: smiing i hymens lenkjer, eller Dyrsku-bryllaupet, om du vil.
Uttrykket «å smis i hymens lenker» har rot i fleire europeiske kulturar, og tradisjonen står spesielt sterkt i Skottland. På 1700-talet vart det innført 21-årsgrense for ekteskap utan foreldras samtykke i blant anna England, men i Skottland kunne ein framleis gifte seg fritt som 16-åring. Difor reiste unge par – også norske – til skotske Gretna Green. Byen ligg rett over grensa frå England og har fungert som eit senter for vigsling sidan slutten av 1700-talet. Her smis framleis 1500 par i hymens lenker kvart år.
-Eg og ein kollega drog til Gretna Green og såg to seremoniar. Der var det den skotske kyrkja som stod for han, ikkje smeden, men ambolten stod like fullt framfor paret som skulle gifta seg, seier Øivind.
Ambolten er eit symbol på noko stødig, slik ekteskapet helst skal vere. Det var den som inspirerte smeden til å skapa sin eigen seremoni, den dyrsku-gjengarar no kjenner så godt.
– Fyrste gong eg smidde eit par i hymens lenker, vart det sendt på Norge Rundt. Sidan den gong har eg vel smidd cirka 150 par over heile landet, 16 av dei på Dyrsku’n, fortel smeden.
Det er nett her på Dyrskuplassen Øivind sit no. Varmen i smia er bytta ut mot steikande ettermiddagssol, og sjølv i skuggen må smeden tørke sveitten av panna før han fortel meir om Dyrsku-bryllaupet.
Dyrsku-bryllaup
– Paret kjem til Dyrskuplassen i hest og kjerre. På Sterke Nils-tunet møter dei smeden, altså meg, som har laga klar to figurar.
Figurane symboliserer paret, har namna deira gravert inn og er festa saman med ei lenke.
– Lenka symboliserer at dei heng saman med nokon. Dei tar med seg familie og vener frå kvar sin kant inn i forholdet, og det er dei som held dei i lag. Bryt lenkene, bryt også banda, seier Øivind.
Han understrekar at det må vere litt sleng på lenka, for det må vere litt fridom i eit ekteskap. Den fridommen må ikkje vere for lang, men heller ikkje for kort. Ho må få dra på tur med venane sine og han med sine, som han seier.
På enden av lenka er det to hjarte, og det er desse Øivind smir saman under seremonien. Så forklarer han figurane, lenka og hjarta er laga av jern, som kan ruste og bli stygge. Difor må dei pussast og stellast, akkurat som ekteskapet.
– På slutten kikar eg hardt på dei og seier: «Som de ser, er det ikkje store problemet å få dei frå kvarandre, men gjer dykk det, blir det sittande att nokre stygge sår. Desse er det vanskeleg, om ikkje umogleg å få heilt vekk.»
Og han veit kva han snakkar om. Faktisk vart seremonien til omtrent på same tida som hans eige ekteskap havarerte. Men sjølv om smeden ikkje kan gje nokon garanti for sjølve ekteskapet, seier han at statistikken hans som vigsels-smed er betre enn som ektemann.
– Uansett håper eg at eg har medverka til å gjere dagen deira til ein minnerik dag, anten det skjer på Dyrsku’n eller andre stader.
Tilbake i smia har kolet slokna. Øivind legg to tenger i kryss på den kalde essa og plasserer hammaren varsamt ved sida av ambolten.
– Ein må aldri legga hammaren på ambolten om kvelden, seier han.
– Aldri. Då kjem styggen om natta og gjer faenskap.